Kayıt Dışı Ekonomi Nedir? Özellikleri ve Sınıflandırılması

1. Kayıt Dışı Ekonomi Nedir?

Kayıt Dışı Ekonomi; mal ve hizmet üretimine konu olmasına karşılık ekonominin geleneksel ölçüm yöntemleriyle bütünüyle tespit edilemediğinden milli muhasebe kayıtlarında yer almayan ve Gayri Safi Millî Hasıla büyüklüklerine yansımayan faaliyetlerin tümüdür.

Literatürde kayıt dışı ekonominin tanımlanması için genellikle iki farklı yaklaşım kullanılmaktadır. Bu yaklaşımlardan birincisi kayıt dışı ekonomiyi basit anlamda; “kayıtlı olmayan ekonomik faaliyetlerin bütünüdür” şeklinde tanımlayan yaklaşımdır. İkincisi ise kayıt dışı ekonomiyi, kayıt dışı faaliyetin niteliği ile tanımlar.

2. Kayıt Dışı Ekonominin Özellikleri

Kayıt dışı ekonominin bazı özellikleri bulunmaktadır. Bu özellikler genellikle altı başlık altında toplanmaktadır. Bunlar;

1. Nizamsızlık: Kayıtlı ekonomik faaliyetler sırasında uyulması gereken birçok kanun vardır. Kanunda ekonomiye iştirak edenlerle ilgili, işçi ve işveren arasındaki ilişkiyle ilgili, alıcı ve satıcı arasındaki ticari ilişkilerle ilgili vb. birçok konuda düzenlemeler getirilmiştir. Kayıt dışı ekonomiyi gerçekleştirenler bu kanunların hiçbirine uymak zorunda kalmamaktadır.
2. Vergilendirilmemiş Ekonomik Faaliyet Olması: Kayıt dışı ekonominin vergilendirilememesi devleti önemli bir vergi kaybına uğratmaktadır.
3. Ölçülemez Olması: Kayıt dışı yapılan ekonomik faaliyetler, resmi olarak bildirilmediği için ekonomiye ilişkin resmi verilere direkt dahil edilemezler. Böylelikle üretimin hacmi doğru olarak hesaplanmaz.
4. Ahlaki Normlara Aykırılık: Gerçekleştirilen bazı ekonomik faaliyetler legal kabul edilmelerine rağmen ahlaka ters düşebilirler. Örneğin bir kişinin bedenini satması, organlarını satması veya bir satıcının yalan beyanda bulunarak müşterisini kandırması vb. faaliyetler bu kritere göre kayıt dışı özelliği taşımaktadır.
5. Gelir ya da Fayda Sağlaması: Ortaya çıkan ekonomik faaliyetin kayıt dışı ekonomik faaliyet olarak adlandırılabilmesi için yapılan faaliyetin sonucunda gelir ya da fayda sağlanması gerekmektedir. Ev hanımının evde çocuk bakması faaliyetinde söz konusu olan bir gelir değil faydadır. Ev hanımı çalışmaya karar verdiği zaman çocuğun bakımı için bakıcı ya da kreş gerekecektir. Bu da ekonomi açısından istihdam oluştururken hane açısından ise gider oluşturacaktır.
6. Ekonomik Sisteme Uygunluk: Mali sisteme uygun olma özelliği 1990’lı yıllardan önce Doğu bloğu ülkelerini açıklarken kullanılmıştır. Doğu bloğunda yer alan ülkelerde özel sektöre üretim izni verilmemekteydi ve üretim araçlarının tümü devlete aitti. Bundan dolayı ilgili döneme ait ekonomik faaliyetlerin tamamı kayıt dışı ekonomik faaliyet olarak kabul edilmektedir. Örneğin Türkiye’de daha önce kumarhaneler yasal ekonomik sistem içerisindeyken şu anda ise kayıt dışı ekonominin içinde yer almaktadır. Başka bir örnek ise Türkiye’de 1980 kararları öncesi döviz ile alışverişe tabi faaliyetler -örneğin sigara ticareti- kayıt dışı ekonomi olarak kabul edilirken bugün bu faaliyetler sisteme uygun olarak kabul edilmektedir.

Aşağıdaki şema, kayıt dışı ekonominin daha net algılanmasını sağlayan bir model oluşturmaktadır.

Kayıt dışı ekonomi şekilden de anlaşıldığı gibi piyasa içi ve piyasa dışı kayıt dışı ekonomi olarak iki kısma bölünmektedir. Piyasa içi kayıt dışı ekonomi, piyasada yer alan arz ve talep koşulları içinde ama kayıt altında olmadan gerçekleştirilmiş olan üretim ve tüketim işlemlerini ifade etmektedir. Piyasa dışı kayıt dışı ekonomi ise parasal olmayan işlemleri ifade etmektedir. Fakat bu parasal olmayan piyasa dışı kayıt dışı ekonomi de ülkenin kanunları çerçevesinde “yasal piyasa dışı kayıt dışı ekonomi” ve “yasadışı piyasa dışı kayıt dışı ekonomi” olarak iki sınıfa ayrılmaktadır. Örneğin bir ailenin tüketimi için evde yetiştirilen domates “yasal piyasa dışı kayıt dışı ekonomi” iken yine kendi kullanımı için Hint keneviri, afyon vb. yetiştirmek “yasadışı piyasa dışı kayıt dışı ekonomi” sınıfına girmektedir

3. Kayıt Dışı Ekonominin Sınıflandırılması

Kayıt dışı ekonomi ile ilgili yapılan tanımlar çerçevesinde, kayıt dışı ekonomi aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir

Kaynak: Friedrich Schneider ve Dominik H. Enste (2000); “Shadow Economies: Size, Causes and Consequences,” Journal of Economic Literatüre, Cilt 38, Sayı 1, s.79.

Bunun yanı sıra bu terimler, kayıt dışı ekonomi kapsamı içerisinde yer alan ve birbirinden farklılık gösteren unsurlar çerçevesinde gelir elde edenler açısından üç grupta toplanabilir. Bunlar;

1. Yeraltı ekonomisi (veya yasadışı faaliyetler),
2. Yarı kayıtlı ekonomi,
3. Hiç kayıtlara girmeyen ekonomidir.

Yukarıda sayılan üç unsurun ortak özelliği; gelir elde edenlerin, elde ettikleri gerçek gelirlerinin bir kısmını veya tamamını kayda geçirmiyor ve bu gelirler üzerinden de ödemesi gerekenden daha az vergi ödüyor veya hiç vergi ödemiyor olmalarıdır.

3.1. Yeraltı Ekonomisi

Yeraltı ekonomisi illegal faaliyetleri içermektedir. Bunlar toplumda zararlı, ahlak dışı olarak kabul edilen ve kötü olarak nitelendirilen, kanunen de yasaklanmış olan faaliyetlerdir. Kayıt altında yasaklanmış olan bu faaliyetler doğası gereği kayıt dışı yürütülmektedir. Bu türden ekonomik faaliyetlerin yeraltına kayması, vergilendirilebilir başka gelirlerin de yeraltına kaymasına neden olmakta ve dolayısıyla vergi kaybı doğmaktadır. Herhangi bir kayıt dışı ekonomik faaliyetin tespit edilmesi durumunda ilgili kişi veya bireyler vergi cezaları ile cezalandırılırken, yeraltı faaliyetleri yani yasa dışı ekonomik faaliyetler sonrası yakalanan kişiler vergi cezalarının yanında ilgili kanun maddeleri gereğince hapis ve para cezalarıyla cezalandırılırlar. Bu faaliyetler daha ziyade kamunun düzeni ile ilgili olduğu için devletin güvenlik güçlerinin uğraş alanı içindedirler. Bunlar genel olarak; uyuşturucu, silah, tarihi eser, kıymetli maden kaçakçılığı, sahte vize, sahte pasaport ticareti, çek-senet tahsilatı, illegal iş takibi, rüşvet, tefecilik, organ, kadın, çocuk ticareti vb. faaliyetlerdir. Bu faaliyetlerden elde edilen gelir, kara para kavramının kapsamı içinde yer almaktadır.

3.2. Yarı Kayıtlı Ekonomi

Yarı kayıtlı ekonomi içinde gerçekleştirilen faaliyetler yasaldır, ancak bu faaliyetler sonucu elde edilen kazançların önemli bir kısmı kayıt altına alınmamaktadır. Bu türden faaliyetleri yürüten mükellefler kendi aralarında iki gruba ayrılmaktadır. Bunlar;

1. Yasal çerçeve içinde gelirleri kayıt dışında kalmış olan mükellefler,
2. Gelirlerini yasaların öngördüğü çerçeveye aykırı biçimde kayıt dışına çıkartan mükellefler.

3.3. Kayıtlara Hiç Girmeyen Ekonomi

Bazı durumlarda aktif olarak ekonomik faaliyet yürütenler bu faaliyetlerini vergi idaresi yetkililerinin bilgisi dışında yürütebilmektedirler. Bu kişilerin ve yürüttükleri faaliyetlerin vergi dairesinde herhangi bir kayıtları bulunmamaktadır. Daha ziyade büyük kentlerde görülen bu mükellefler için aşağıdaki iş grupları örnek gösterilebilir;

• İşportacılık yapanlar,
• Hamallar,
• İş takibi yapanlar,
• Boş buldukları alanları otopark olarak işleten kişiler,
• Belediye halleri dışında iş yapan sebze-meyve satıcıları,
• Şehir içinde nakliyat işi yapanlar,
• Belli bir işyeri kaydı olmadan küçük çaplı imalat ve/veya ticaret yapan kişiler,
• Canlı hayvan ticareti yapan kişiler,
• Küçük çapta tamir ve bakım işleri yapanlar,
• İnşaatta çalışan işçiler,
• Jeton ve bilet satan kişiler.

Bu gibi işler yapan kişilerin faaliyetlerini tespit etmek oldukça güçtür. Küçük çaplı olarak değerlendirilen bu işler, tespitinin zor olması nedeniyle marjinal sektör olarak nitelendirilmektedir. Bu gibi işler yapan kişilerin faaliyetlerinin toplamı, kayıt dışı ekonomi içinde önemli bir bölüm oluşturmaktadırlar.

Kaynaklar;

• Gülçin Gürbüz-TÜRK HUKUKUNDA KARA PARA EKONOMİSİNİ AZALTMAYA YÖNELİK ÖNLEMLER
• Aydemir, Şinasi (1995); “Kayıt Dışı Ekonomi Üzerine (I),” Vergi Dünyası, Sayı 161, s. 72-86.
• Altuğ, Osman (1999); Kayıt Dışı Ekonomi, Türkmen Kitapevi, 2. Baskı, İstanbul.
• Dinçer, Burcu (2007); “Kayıt Dışı Ekonomi Ve Rekabetçi Piyasalar Üzerine Etkisi,”